واژه‌شناسی: جیوه یا سیماب

پنج‌شنبه ٢٧/فروردین/١٣٩۴ – ١۶/اپریل/٢٠١۵

یکی از عنصرهای شیمیایی رایج و پرکاربرد جیوه است که البته سمی هم هست.



واژه‌ی جیوِه در اصل زیوَه یا ژیوَه بوده است. در فرهنگ دهخدا به نقل از دکتر معین نوشته شده که از «زیوَندَگ» (zivandag) در پارسی میانه (پهلوی) به معنای «زنده» آمده است. اما به نظر من باید از «زیوَگ» باشد که از فعل «زیویدن» آمده، شکل دیگری از زیستن.

زیوَگ/ژیوَگ در عربی به صورت «زیبَق» درآمده و باز به پارسی برگشته است:

دیوانه شدی که می ندانی ----------- از نقره‌ی پخته، خام زیبق؟! (ناصر خسرو)

بربط از هشت زبان گوید و خود ناشنوا است -------- زیبقش گویی با گوش کر آمیخته‌اند (خاقانی شروانی)

آن نقدهای قلب که بنهاده‌ای به پیش ----------- چون ژیوه می‌تپند پی کیمیای او (مولانا)

چو ژیوه بود به جنبش، نبود زنده‌ی اصلی --------- نمود جنبش عاریه، باز رفت و سکون شد (مولانا)

زیبقم در گوش کن تا نشنوم ----------- یا درَم بگشای تا بیرون روم (سعدی - گلستان)

در شعر خاقانی و سعدی به کر کردن با جیوه اشاره شده است. گویا یکی از مجازات‌های گذشته بوده است. در شعر مولانا هم به زنده بودن عاریتی جیوه اشاره کرده است.

نام دیگر جیوه، «آبَک» و «سیماب» است. واژه‌ی «سیماب» خود از دو بخش ساخته شده است: سیم به معنای نقره، و «آب» به معنای «مایع». جالب آن که در یونانی باستان بدان hydrargyros به معنای «نقره‌ی آب» یا همان «سیماب» می‌گفتند. نشان شیمیایی این عنصر یعنی Hg کوتاه شده‌ی نام یونانی آن است. این نام یونانی از دو بخش ساخته شده است، بخش نخست که hydr که کوتاه شده‌ی hydro به معنای «آب» است و بخش دوم آن argyros به معنای «سیم» یا «نفره» است. چند همخانواده‌ی واژه‌ی یونانی argyros چنین اند:

- اوستایی: erezata
- پارسی کهن: ardata
- ارمنی: arcat
- در لاتین argentum

این واژه‌ی لاتین در زبان فرانسه‌ای امروزه به صورت argent درآمده و به معنای «پول» است (همان گونه که در پارسی دری و در شعر و نثر گذشته «سیم» معنای «پول» داشته است). نام کشور آرژانتین هم با همین واژه‌ی لاتین argentum همریشه است. ریشه‌ی همه‌ی آنها در پوروا-هندواروپایی arg-ent* است به معنای «درخشان» و منظور «فلز درخشنده» است.

در زبان لاتین هم به جیوه یا سیماب argentum vivum به معنای «نقره‌ی زنده» یا همان «ژیوَگ» می‌گفتند. نام لاتین این عنصر در زبان ایتالیایی به صورت argento vivo و در زبان فرانسه‌ای به صورت vif-argent درآمده است. این نام در زبان انگلیسی کهن به صورت cwicseolfor ترجمه شده که به همان است و بخش نخست آن یعنی cwic همان است که امروزه به صورت quick نوشته می‌شود و در اصل به معنای «زنده» بوده است و امروزه در اصطلاح quick and dead به معنای «زنده و مرده» به کار می‌رود. در هلندی kwikzilver و در آلمانی هم quecksilber گفته می‌شود.

نام دیگر این عنصر در زبان انگلیسی mercury است. این واژه از mercurius در لاتین آمده است که نام یکی از سیاره‌های راژمان (منظومه‌ی) خورشیدی است یعنی تیر (عُطارِد). در باور گذشتگان هر یک از سیارگان با فلزی وابسته بوده است: خورشید با زر یا طلا، ماه با نقره یا سیم، بهرام (مریخ) با آهن، کیوان با سُرب، هرمزد (مشتری) با قلع، ناهید (زهره) با مس.

واژه‌ی mercurius در لاتین در نهایت به merx می‌رسد که ریشه‌ی market (بازار) و merchant (بازارگان) و mercernary (مزدور، مزدبگیر) نیز است.