تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران

چهارشنبه ۱۱/خرداد/۱۳۹۰ - ۱/جون/۲۰۱۱

همه می‌دانیم که ایران یکی از کشورها پر زمین‌لرزه است و زمین‌لرزه‌های فراوانی در تاریخ ایران روی داده و بسیاری از شهرهای ایران در طول تاریخ شاهد زمین‌لرزه‌های ویرانگر بوده‌اند. برای نمونه نظامی گنجوی از زمین‌لرزه‌ای یاد می‌کند که در زمان عمرش رخ داده و شاهد آن بوده و در چند بیت آن را شرح داده است:

از آن زلزله کآسمان را درید ---------- شد آن شهرها در زمین ناپدید
چنان لرزه افتاد بر کوه و دشت ------------- که گرد از گریبان گردون گذشت
زمین گشته چون آسمان بیقرار ---------- معلق زن از بازی روزگار
برآمد یکی صدمه از نفخ سور ------------- که ماهی شد از کوهه‌ی گاو دور
فلک را سلاسل زهم بر گسست ------------ زمین را مفاصل به هم در شکست
در اعضای خاک آب را بسته کرد ----------- ز بس کوفتن کوه را خسته کرد
رخ یوسفان را برآمود میل ------------ در مصریان را براندود نیل
نمانده یکی دیده بر جای خویش -------------- جهان در جهان سرمه ز اندازه بیش
زمین را چنان درهم افشرد سخت ------------- کز افشردگی کوه شد لخت لخت
نه یک رشته را مهره بر کار ماند -------------- نه یک مهره در هیچ دیوار ماند
ز بس گنج که آن روز بر باد رفت ----------- شب شنبه را گنجه از یاد رفت
ز چندان زن و مرد و برنا و پیر ---------- برون نامد آوازه‌ای جز نفیر

هم چنین قطران تبریزی در شرح زمین‌لرزه‌ی تبریز قصیده‌ی جانگذار و معروفی دارد که چند بیت آن چنین است:

بود محال مرا داشتن امید محال ----------- به عالمی که نباشد هگرز بر یک حال
از آن زمان که جهان بود حال زینسان بود -------- جهان بگردد لیکن نگرددش احوال
دگر شوی تو ولیکن همان بود شب و روز -------- دگر شوی تو ولیکن همان بود مه و سال
...
نبود شهر در آفاق خوشتر از تبریز ------------ به ایمنی و به مال و به نیکویی و جمال
ز ناز و نوش همه خلق بود نوشانوش ------------- ز خلق و مال همه شهر بود مالامال
در او به کام دل خویش هر کسی مشغول ---------- امیر و بنده و سالار و فاضل و مفضال
...
یکی به خواستن جام بر سماع غزل -------------------- یکی به تاختن یوز بر شکار غزال
...
به کار خویش همی کرد هر کسی تدبیر ------------- به مال خویش همی داشت هر کسی آمال
...
خدا به مردم تبریز برفکند فنا ------------- فلک به مردم تبریز بر گماشت زوال
فراز گشت نشیب و نشیب گشت فراز ----------- رمال گشت جبال و جبال گشت رمال
دریده گشت زمین و خمیده گشت نبات ----------- دمنده گشت بحار و رونده گشت جبال
بسا سرای که بامش همی بسود فلک ------------ بسا درخت که شاخش همی بسود هلال
کز آن درخت نمانده کنون مگر آثار -------------- وز آن سرای نمانده کنون مگر اطلال
...
یکی نبود که گوید به دیگری که مموی ---------- یکی نبود که گوید به دیگری که منال

امروز به طور تصادفی به کتابی برخوردم با مشخصات زیر:



نام کتاب: تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران (A History of Persian Earthquakes)
نویسنده: ن.ن. امبراسیس (N. N. Ambraseys) و چ.پ. ملویل (C. P. Melville)
ناشر: انتشارات دانشگاه کمبریج انگلستان
سال: ۲۰۰۵ م. / ۱۳۸۴ خ.
صفحه: ۲۴۰

امبراسیس استاد مهندسی زلزله در «دانشسرای سلطنتی علوم و تشنیک‌شناسی لندن» (Imperial College of Science and Technology) است و ملویل پژوهشگر گروه مهندسی شهرسازی این دانشسرا است. این دو پیشتر نیز مقاله‌هایی درباره‌ی زمین‌لرزه در بخش‌های گوناگون ایران از جمله در کُهستان (قُهستان در خراسان) منتشر کرده‌اند.

فهرست این کتاب چنین است:

فصل ۱: داده‌های کلان‌لرزه‌ای (Macroseismic) از منبع‌های تاریخی
- دوران خلافت اسلامی، دوران مغول، دوران صفویان، دوران قاجار، دوران معاصر

فصل ۲: داده‌های کلان‌لرزه‌ای از بررسی‌های میدانی

فصل ۳: پیشینه‌ی موردها
- دوران پیشااسلامی، دوران اسلامی

فصل ۴: داده‌های ابزاری

فصل ۵: تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران

- یادداشت‌ها

- خاستگاه‌ها (خاستگاه‌های خاوری و خاستگاه‌های باختری)

بر پایه‌ی فهرست این کتاب، نویسنده با تکیه بر منبع‌های موجود، چه پارسی و عربی و چه کتاب‌های اروپاییان و جهانگردان اروپایی، به بررسی زمین لرزه‌های معروف و شناخته‌ی ایران در دوران گوناگون به ویژه پس از اسلام پرداخته است.

به نظر من کارشناسان آن رشته‌ی علمی که پیشینه‌ی دیرینه دارند مانند ریاضی و شیمی و زمین‌شناسی و اخترشناسی و جغرافی و پزشکی و ... باید تلاش کنند تاریخ رشته‌ی خود را در تاریخ بلند ایران بررسی کنند و چه خوب بود اگر کتاب‌هایی مانند این کتاب به دست زمین‌شناسان ایرانی نگاشته می‌شد.

پی‌نوشت:

بر پایه‌ی اطلاعات کتابخانه‌ی ملی ایران:
۱- ویراست پیشین این کتاب در سال ۱۳۷۰ خ. به دست ابوالحسین رده در ۶۷۴ صفحه به پارسی برگردانده شده و نشر آگاه در تهران آن را چاپ کرده است.

۲- زنده‌یاد یحیا زُکا نیز کتابی نوشته است به نام «زمین‌لرزه‌های تبریز» در ۲۱۶ صفحه که در سال ۱۳۶۸ خ. در تهران انتشارات کتابسرا آن را چاپ کرده است. بخش‌هایی از این کتاب را می‌توانید در این نشانی بخوانید.

۳- در سال ۱۳۸۸ خ. نیز حمیدرضا عزالدین کتابی با نام «تاریخ زمین‌لرزه‌ها و لرزه‌خیزی استان سمنان» در ۱۵۲ صفحه نوشته نشر آبرخ‏‫ سمنان آن را منتشر کرده است.