ران ملخ: پژوهش‌های در بزرگداشت سید حسن تقی‌زاده

یک‌شنبه ۱۵/اسفندماه/۱۳۸۹ - ۶/فوریه/۲۰۱۱

پیشتر درباره‌ی سیدحسن تقی‌زاده نوشته‌ام. تقی‌زاده (زاده: ۱۲۵۶ خ./۱۸۷۷ م. تبریز، مرگ: ۱۳۴۸ خ/ ۱۹۶۹ م. تهران، در ۹۲ سالگی) که از ایراندوستان و ایران‌شناسان بزرگ بود گذشته از این که سیاستمدار برجسته و موثری در زمان مشروطه و از رهبران این جنبش مردمی بود، پس از آن هم مدتی در اروپا مجله‌ی کاوه را منتشر کرد و خودش در زمینه‌ی ایران‌شناسی پژوهش‌های فراوانی انجام داده از جمله در زمینه‌ی گاهشماری ایرانی. اما متاسفانه در کتاب‌های تاریخ مدرسه تنها یک جمله از او را می‌نویسند که در زمان جوانی گفته بود «باید از فرق سر تا نوک پا فرنگی شد».


سید حسن تقی‌زاده

در سال ۱۳۴۱ خ./۱۹۶۲ م. کتابی در بزرگداشت هشتاد سالگی او چاپ شد که امروز به معرفی آن می‌پردازم:


ران ملخ: پژوهش‌هایی در بزرگداشت سیدحسن تقی‌زاده
(A Locust's Leg: Studies in Honor of S. H. Taqizadeh)
ویراستار: والتر برونو هنینگ، احسان یارشاطر
ناشر: پرسی لاند (Percy Lund)، لندن
سال: ۱۳۴۱ خ./۱۹۶۲ م
صفحه: ۲۵۰

عنوان کتاب از حکایت مشهوری گرفته شده است که موری برای سلیمان ران ملخی به پیشکش برد. شاعران فراوانی از این حکایت یاد کرده‌اند:

اگر چه مور قربان را نشاید ------ ملخ نزل سلیمان را نشاید (نظامی)
کرگدنی گردن پیلی خورد --------- مور ز پای ملخی نگذرد (نظامی)
دجله بود قطره‌ای از چشم کور -------- پای ملخ پر بود از دست مور (نظامی)
برد هر کسی بار در خورد زور -------- گران است پای ملخ پیش مور (سعدی)

پروین اعتصامی هم داستانش را سروده است.

این کتاب دارای ۳۳ مقاله از ۳۰ ایران‌شناس برجسته است که در زیر فهرست مقاله و موضوع آنها را به همراه نویسنده و زبان مقاله می‌آورم:

- پیشگفتار

- تقی‌زاده، آن گونه که من شناخته‌ام
محمدعلی جمالزاده - زبان فرانسه

- زندگینامه‌ی کوتاه

- سیف‌الدین باخَرزی
ایرج افشار - زبان فرانسه - درباره‌ی صوفی بزرگ فرقه‌ی کبرویه

- شعری شاهانه
آرتور آربری (Arthur J. Arberry) - زبان انگلیسی - درباره‌ی چند شعر نویافته از شاه شجاع (شاه همروزگار حافظ)

- پیشگفتار کتاب سیدذَساره-شاستره (Siddhasāra-Śāstra)
هارولد بی‌لی (Harold Bailey) - زبان انگلیسی - درباره‌ی متنی پزشکی به زبان ختنی

- رسم‌های خاکسپاری در آراخوزیای (Arachosia) باستان
امیل بنونیست (Emile Benveniste) - زبان فرانسه - آراخوزیا (در پارسی کهن: هره‌ئوتیش Harauvatiš) از استان‌های خاوری ایران هخامنشی بوده است (نزدیک قندهار و پاکستان امروزی) که مردمانش هم از قوم‌های ایرانی بودند.

- درباره‌ی میترا در همه‌خدایی (pantheon) مانویان
مری بویس - زبان انگلیسی - درباره‌ی حضور میترا، خدای ایرانی پیمان و مهر، در دین مانی

- واژه‌ی «واسپوهر» در ایرانی کهن
ویلهلم آیلرز (Wilhelm Eilers) - زبان آلمانی - واسپوهر به معنای شاهپور جانشین (ولی‌عهد) و نیز به معنای بزرگزاده است.

- یادداشتی درباره‌ی شعری از حیدر با نویسه‌های اویغوری
ت. گنجه‌ای - زبان انگلیسی - حیدر شاعری از سده‌ی نهم هجری است.

- «رو-/لو-» در هندوایرانی به معنای درآوردن و برکندن
برنهارد گایگر (Bernhard Geiger) - زبان انگلیسی - «رودن» به معنای برکندن و بیرون کشیدن است. روت و لوت به معنای برهنه از همین ریشه است.

- واژه‌های فضای بیرون در زبان‌های ایرانی
ایلیا گرشویچ (Ilya Gershevitch) - زبان انگلیسی - ریشه‌شناسی و بررسی گویش بشاکردی در نزدیکی هرمزگان

- تمدن هخامنشی و اورارتور
رومن گیرشمن (Roman Ghirshman) - زبان فرانسه

- چند دستنویس شعر پارسی از دوران رودکی
والتر هنینگ (Walter B. Henning) - زبان انگلیسی

- سنگ‌نبشته‌ی ایلامی در هان (Hanne)
والتر هینتز (Walther Hinz) - زبان آلمانی

- تمهیدی درون‌یابی متعلق به دوران میانه با استفاده از تفاضل‌های رتبه دوم
ا. کندی (E. S. Kennedy) - زبان انگلیسی - درباره‌ی روش ریاضیدان بزرگ ایرانی غیاث‌الدین جمشید کاشانی برای محاسبه‌ای اخترشناسی

- بازرگان در اسلام دوران میانه
آ. لمبتون (A. K. S. Lambton) - زبان انگلیسی - درباره‌ی نقش و جایگاه طبقه‌ی بازرگان

- ییما و خوَرنَه در گاتاهای اوستایی
و. لنتز (W. Lentz) - زبان انگلیسی - درباره‌ی فرّه ایزدی و جمشید

- کنز القافیه (کنز القوافی) نوشته‌ی عزالدین بهرامی سرخسی
ر. لوی (R. Levy) - زبان انگلیسی - بهرامی سرخسی از شاعران بزرگ سده‌ی چهارم بوده و این نام کتابش در زمینه‌ی فرهنگ قافیه‌ها به ترتیب الفبایی است.

- نکته‌هایی در مقایسه‌ی دین زرتشتی و کیش ماه در حرّان
هیلدگارد لوی (Hildegard Lewy) - زبان انگلیسی

- باوری کُردی
دیوید نیل مک‌کنزی (D. N. MacKenzie) - زبان انگلیسی - درباره‌ی اثری به زبان کردی در زمینه‌ی فرقه‌ی قادریه

- انیس العاقلین اثر میر قاری گیلانی
هنری ماسه (H. Masse) - زبان فرانسه

- پژوهشی تازه درباره‌ی سلمان پاک
لویی ماسینیون (L. Massignon) - زبان فرانسه - درباره‌ی آرامگاه سلمان فارسی در عراق امروزی

- تامل‌هایی درباره‌ی زُروان
ژان دو مناش (J. de Menasce) - زبان فرانسه

- ابن فریغون و حدودالعالم
ولادیمیر مینورسکی (Vladimir Minorsky) - انگلیسی - ابن‌فریغون نام خاندانی ایرانی است که در گوزگانان (در شمال افغانستان امروزی) فرمانروایی داشتند.

- هورَخش
محمد معین - زبان انگلیسی - از کلیدواژه‌های شهاب‌الدین سهروردی شیخ اشراق

- نام مادینه با پایان «ـه» در گویش‌های ایرانی غربی
گئورگ مورگنستیرن (Georg Morgenstierne) - زبان انگلیسی - درباره‌ی نام مادینه (مونث) در گویش‌هایی چون تاتی تاکستان، وفسی، آشتیانی، سمنانی و ...

- «سالها» در سالشمار شاهانه
ا. نویگه‌باوئر (O. Neugebauer) - زبان انگلیسی - درباره‌ی سالشماری در دوران باستان و میانه

- نخلبان خور
ژ. ردار (G. Redard) - زبان فرانسه - درباره‌ی گویش خور و بیابانک در حاشیه‌ی دشت کویر

- پیشگویی‌های بابای حرّانی
فرانتس روزنتهال (Franz Rosenthal) - زبان انگلیسی

- سهم آلمانی‌ها در پژوهش‌های ایران‌شناسی
ب. شپولر (B. Spuler) - زبان آلمانی

- گویش‌های تاتی رامند
احسان یارشاطر - زبان انگلیسی - رامند در استان زنجان است و تاتی از زبان‌های ایرانی

- اثر بازیافته‌ای از حیّان توحیدی
عباس زریاب خویی - زبان آلمانی