دوشنبه ۵/امرداد/۱۳۸۸ - ۲۷/جولای/۲۰۰۹
بیشتر ما با نوع رایج شترنگ یا شترنج آشنا هستیم. اما دانشنامه (دایرةالمعارف)ی در زبان پارسی هست به نام «نفایس الفنون فی عرائس العیون» که شمس‌الدین محمد پسر محمود آملی آن را در دوران «سلطان محمد اولجایتو» (۷۰۳ تا ۷۱۶) نوشته است. در این فرهنگ/دانشنامه، مجموعه‌ی واژگان و اصطلاح‌های دانش‌ها و فن‌های مختلف به ترتیب حرف‌های الفبای پارسی تدوین شده است. این کتاب را «حاج میرزا ابوالحسن شعرات» ویرایش و تصحیح کرد و کتاب‌فروشی اسلامیه در تهران آن را در ذی‌قعده ۱۳۷۹ قمری / اردیبهشت ۱۳۳۹ خ. / می ۱۹۶۰ م. در سه جلد منتشر کرد.
چند سال پس از آن، دکتر بهروز ثروتیان در سال ۱۳۵۲ خ. / ۱۹۷۳ م. از این سه جلد، خلاصه‌ای در یک جلد تهیه کرد و «مؤسسه‌ی تاریخ و فرهنگ ایران» در تبریز آن را منتشر کرد. کتاب دکتر ثروتیان چندی پیش نیز در اردیبهشت سال ۱۳۸۰ خ. / ۲۰۰۱ م. به دست انتشارات فردوس در تهران بازچاپ و پخش شد. متاسفانه عکس جلد کتاب را پیدا نکردم.
نام کتاب: نفایس الفنون
نویسنده: شمس‌الدین محمد پسر محمود آملی
سال نگارش: حدود ۷۱۵ ق. / ۶۹۴ خ. / ۱۳۱۵ م.
ویراستار: بهروز ثروتیان
ناشر: فردوس
شمار صفحه: ۳۷۲
شابک: ۲-۱۲۵-۳۲۰-۹۶۴
تاريخ نشر: اردیبهشت ۱۳۸۰ خ. / ۲۰۰۱ م.
در کتاب نفایس الفنون از چند نوع دیگر شترنگ نام برده شده که چنین اند:
۱- شطرنج چهار در شانزده: نوعی شطرنج دیگر و باختن آن به کعبتین [=تاس] است اگر چون کعبتین بزنند یکی آید پیاده ببازد، و اگر دو آید رخ، و اگر سه اسب، و اگر چهار فیل، و اگر پنج آید فرزین، و اگر شش شاه.
۲- شطرنج دایره: شطرنج دیگر است که به دایره نهاده‌اند و در میان دایره، دایرهء کوچکی گذاشته‌اند که هرگاه شاه درماند در آن دایره رود و آنجا هیچ چیز بر او نیفتد مگر از آنجا بیرون رود. پیاده در این شطرنج نیز فرزین نشود و فیل‌ها به یکدیگر رسند و چون دو پیاده از یک روی برآیند یکدیگر را بزنند و باختن آن همچو مرقع معروف است.
۳- شطرنج ذَوات الحُصون [دارای چند دژ/قلعه]: و آن ده در صد باشد و بر کنارهای او از چهار گوشه، چهار خانهء دیگر باشد که آن را حصن خوانند و در وی چهار دَبابه آورده‌اند که بر مثال رخ رود ولیکن به انحراف. و هرگز در این شطرنج بیدق فرزین نشود و باختن او همچو باختن شطرنج مرقع است. اما اگر شاه درماند اگر تواند خود را در حصن‌ها اندازد که هیچ چیز بر او نیفتد. الا آنکه راه او گرفته شود که به حصن نتواند رفتن.
۴- شطرنج کبیر: شطرنج دیگر است و بر آن زرافه و شیر و چیزهای دیگر در افزوده‌اند که شرح آن مطول است.
خاستگاه متن نقل شده:
- درآیه‌ی شطرنج در فرهنگ دهخدا
0 نظر:
Post a Comment